Bestaan vliegende dinosauriërs?

Matthijs Graner, 4 januari 2023

Pterodactylus, Quetzalcoatlus en Archaeopteryx: moeilijke namen voor reptielen die in de dinotijd waarschijnlijk een groot deel van hun tijd doorbrachten in het luchtruim. Er bestaat veel onduidelijkheid over hoe we deze groep dieren moeten noemen. Zijn het dinosauriërs? En zo ja, zijn het vliegende dino’s? Of is vliegend reptiel een betere benaming? En wat dacht je van oervogel? Laten we beginnen bij de basis.

Onderdeel van:

Wat is een dinosaurus?

Om te begrijpen hoe we die dieren in de lucht moeten noemen, is het belangrijk te weten wat een dinosaurus precies is. Martijn Guliker, hoofd van het dinolab bij Naturalis vertelt: “Dinosauriërs vormen een groep binnen de reptielen. Wat ze anders maakt dan andere reptielen (zoals krokodillen en schildpadden), is de stand van de poten. Deze staan namelijk recht onder het lichaam in plaats van zijwaarts. Daarnaast leven deze dieren op het land. Kort gezegd was een dinosaurus dus een reptiel met onderstandige poten die op het land leefde”.

Vliegers in de dinotijd

Laten we nu eens kijken naar die dieren in de lucht. Los van de vele insecten die er rond zwermden, zweefden of vlogen, leefden er ook dieren met vleugels als Archaeopteryx met een spanwijdte van ongeveer 70 cm. Al was die nog klein vergeleken met Quetzalcoatlus die een spanwijdte van tot wel 11 meter kon hebben(!). Dat verschil is niet heel gek, want ondanks dat beide diergroepen in de lucht vlogen, zagen ze er heel anders uit en zijn ze ook niet verwant aan elkaar. Sterker nog, de groep waar Quetzalcoatlus en ook Maaradactylus die in Naturalis hangt toe behoren - horen niet eens in de groep van dinosauriërs thuis. Niet zo gek, toch? Ze leven namelijk niet op het land en zijn per definitie dus geen dino. Ze worden dan ook vliegende reptielen (pterosauriërs) genoemd. Maar hoe zit het dan met die kleine Archaeopteryx, die wel binnen de groep van dinosauriërs valt? Dat dier had namelijk wel degelijk onderstandige poten.

Oervogel

Archaeopteryx verschilt van de pterosauriërs, omdat hij onder andere een verenkleed had waar pterosauriërs een vlieghuid bezaten. De kleine ‘oervogel’ zoals Archaeopteryx vaak wordt genoemd, stamt af van op twee poten lopende vleesetende dino’s (theropoden). Ze zijn dus verwant aan T. rex en nog meer aan de bekende klauw-dino: Velociraptor. “En inderdaad, de term ‘oervogel’ klopt wel, want de groep waar Archaeopteryx toe behoort is nauw verwant aan de groep die we nu vogels (Aves) noemen. Deze 'extra' groep van net-niet-vogels noemen wetenschappers ‘Avialae’ wat letterlijk ‘vogelvleugels’ betekent. Eigenlijk is de Avialae-groep dus alle vogels plus een beetje meer”, vertelt Martijn.

 

Zo zou archaeopteryx er uitgezien hebben. Met veren zoals vogels en klauwen en tanden zoals dino’s.
Leonello I Getty Images | Licentie: RF Getty Images
Zo zou archaeopteryx er uitgezien hebben. Met veren zoals vogels en klauwen en tanden zoals dino’s.

Wist je dat Naturalis een afgietsel heeft van één van de mooiste Archaeopteryx-fossielen ooit gevonden? Bekijk hem in zaal Dinotijd!

Dus vliegende dino’s bestaan?

Nou… zo eenvoudig ligt het niet. Archaeopteryx wordt inderdaad tot de ‘bijna-vogels’ gerekend en hij valt tegelijkertijd in de groep van dinosauriërs (net zoals alle andere vogels). In het plaatje hieronder zie je dat goed weergegeven. Het  toont de verwantschap tussen verschillende groepen dieren, waaronder de dinosauriërs (blauwe vlak). De vogels (Aves) en Archaeopteryx staan dicht bij elkaar en zijn dus vrij nauw verwant aan elkaar, maar ze vallen allemaal ook in de grotere groep ‘Dinosauria’. 

En dat is wat het nu zo lastig maakt. Zeker gezien het feit dat Archaeopteryx kenmerken van beide groepen heeft. Het is een primitieve vogel met bijvoorbeeld tanden in de bek en klauwen aan de voorkant van de vleugels. Iets wat huidige vogels niet hebben. Wetenschappers hebben de groep van dinosauriërs dan ook in twee groepen gesplitst: de vliegende (avian) en niet-vliegende (non-avian) dinosauriërs. Je kunt dus zeggen dat niet-vliegende dino’s zijn uitgestorven, maar vliegende dinosauriërs nog steeds leven en vrolijk onze tuin bezoeken.

Verwantschap dinosauriers en vogels
Vliegende reptielen (oranje) vallen buiten de groep dinosauriërs (blauw). De Avialae (rood) bevat zowel archaeopteryx (groen) als de vogels (geel). De Avialae vallen ook in de groep van dinosauriërs. Wetenschappelijk gezien leefden er dus vliegende dino's
Tiago Lubiana I Wikimedia (aangepast) | Licentie: CC BY 4.0