Wie zit op welke tak?

Matthijs Graner, 31 december 2018

Wetenschappers hebben al veel ontdekt over het ontstaan van de mens (Homo sapiens). Ze zijn het eens dat wij afstammen van een aapachtige voorouder. Ze weten ook dat er veel verschillende menssoorten op aarde hebben rondgelopen. Toch weet men nog heel veel niet zeker, bijvoorbeeld hoe onze stamboom er nu precies uitziet. Er bestaat dus nog veel discussie onder wetenschappers.

Een boom met takken

Een stamboom van het leven toont welke dieren (en ook mensen) naar aanleiding van uiterlijke kenmerken of DNA-onderzoek verwant zijn. De mens lijkt meer op een aap dan op een regenworm. Daarom staat de tak met apen dichter bij onze tak in de stamboom, dan de tak van de regenwormen. Zo is de onderlinge verwantschap tussen dieren zichtbaar. Een stamboom maken van uitgestorven dieren is veel lastiger. In hun fossiele botten en kiezen zit vrijwel geen DNA meer. Onderzoekers bestuderen de resten daarom op een andere manier. Ze onderzoeken de zichtbare kenmerken en trekken daar conclusies uit.

Waarom is een koe meer verwant aan een mens dan een krokodil?

Mensen zijn dieren

De beroemde bioloog Charles Darwin zag in de 19e eeuw al dat wij veel op apen lijken. Apen en mensen hebben als enige dieren (op katachtigen na) beide ogen naar voren gericht en een duim waarmee ze de vingers van dezelfde hand kunt aanraken.

Darwin stelde dan ook dat wij heel nauw verwant zijn aan apen. Hij durfde later zelfs te zeggen dat mensen dieren zijn en dat al het leven een gezamenlijke voorouder deelde. Dat wilden veel mensen toen niet geloven.

The Hornet magazine (1871), Wikimedia Commons | Licentie: CC0

Spotprent van Charles Darwin met het lichaam van een aap

Haeckel (1874), Wikipedia | Licentie: CC0

Een deel van één van de oudste stambomen uit 1874, waarin de mens wordt weergegeven als nauwe verwant van de apen.

De stamboom kreeg vorm

Later namen steeds meer mensen aan dat de mens ook een diersoort is en dat onze voorouder aapachtige kenmerken had. In een van de oudste stambomen uit 1874 bracht Ernst Haeckel dat duidelijk naar voren in zijn getekende stamboom van het dierenrijk (zie hiernaast). De mens staat daarin dicht naast de gorilla en de orang oetan. Wat opvalt is dat hierin nog niet de verschillende mensachtigen benoemd zijn. Iets waarvan men nu weet dat die weldegelijk hebben bestaan.

Meer mensachtigen

Door de jaren heen zijn er steeds meer fossiele botten en kiezen gevonden van aapmens-achtige wezens. Botten met zowel eigenschappen van apen (bijv. kromme vingerkootjes om aan takken te slingeren) als van mensen (bijv. heupen die goed gevormd zijn om rechtop te lopen). Hierdoor werd langzaam duidelijk dat de mens niet zomaar ineens is ontstaan, maar dat er tussenvormen geleefd hebben: andere mensachtigen. Meneer Haeckel had het eigenlijk nog makkelijk, hij kon zien hoe de dieren om hem heen eruit zagen. Een stamboom maken van uitgestorven mensachtigen is een stuk lastiger. Ze leven niet meer en hun DNA is meestal helemaal vergaan.

Neanderthaler en mens op dezelfde tak?

Tegenwoordig zijn wetenschappers het er over eens dat er veel soorten mensachtigen op aarde hebben rondgelopen. Wie nu tot welke soort behoort, blijft nog onduidelijk. Neem nu de neanderthaler. Volgens veel wetenschappers is dit een neef van ons Homo sapiens. Maar veel mensen die nu leven hebben ook neanderthaler genen in hun DNA. Dat zou betekenen dat we tot dezelfde soort behoren en dat de neanderthaler en de mens op dezelfde tak in de stamboom zitten! Wetenschappers zijn het hierover nog niet eens, omdat er niet genoeg bewijs is.

Zit de neanderthaler op een eigen tak (links), of is het een ondersoort van Homo sapiens (rechts)?

Stamboom op zijn kop

Het blijft heel lastig om iets met zekerheid over de stamboom te zeggen. Als we morgen een nieuw fossiel van een mensachtige vinden, kan het zijn dat de hele stamboom op zijn kop gaat. In grote lijnen weten we hoe de mens is ontstaan, maar over de details is nog veel te leren. Veel wetenschappers zien het indelen van mensachtigen in soorten als iets dat onmogelijk is. Volgens hen kun je op basis van een paar fossielen helemaal niet zeggen tot welke soort het behoord heeft. Tja, wat klopt er nu? Het blijft moeilijk, maar men leert steeds meer!