Rivieren temmen, een goed idee?

In hoeverre kunnen mensen een rivier naar hun hand zetten?

De foto hieronder is gemaakt in de zaal IJstijd van Naturalis. In de zaal zie je hoe Nederland er zo’n 30.000 jaar geleden uitzag. Midden in het land steken dieren een aantal rivieren over. Precies daar stromen tegenwoordig de Maas en de Rijn naar een plek waar nu de Noordzee ligt, want die bestond toen nog niet.

Het zag er ongeveer uit als op de foto hieronder. Je ziet dat er niet één of twee rivieren zijn, maar een soort vlechtwerk. We noemen dat een vlechtende rivier. 

Rivieren brengen een deel van het water dat op het land terecht komt terug naar de zee.

Een rivier verwildert

Als de rivier door de bergen stroomt, neemt hij slib mee. Dat slib bestaat vooral uit zand en klei, kleine gesteentedeeltjes die in de gebergten zijn losgeraakt. Als de rivier in de buurt van de zee komt gaat hij langzamer stromen. Het slib zakt naar de bodem. De bedding komt omhoog. De rivier zal een lagere plek opzoeken. Zo ontstaat een wirwar aan kleinere rivieren, die ook nog eens voortdurend verandert: een verwilderde rivier.

De hoeveelheid water in rivieren verandert steeds. De ene keer is er bijna geen water, een andere keer overstroomt alles.

De rivier wordt getemd

Toen het aantal mensen nog verder toenam kwamen ze op het idee om in plaats van “iedereen-een-terp-voor-zichzelf”, dijken te bouwen door aan beide kanten van de grootste beddingen langgerekte heuvels te bouwen. De bewoners gingen samenwerken (en betalen) om zich te beschermen tegen het water.

Binnendijks of buitendijks?

Er zijn verschillende soorten dijken; zomerdijken en winterdijken. Zomerdijken houden de rivier in de zomer bij laagwater in toom en winterdijken houden de rivier in de winter met hoogwater in toom. Meestal blijft de rivier tussen de zomerdijken. Bij veel water wordt de rivier breed. Hij vult het hele gebied tussen de winterdijken. Dat gebied noemen we het buitendijkse land. Het gebied aan de andere kant van de winterdijken (waar huizen, gebouwen, akkers en weilanden zijn) wordt het binnendijkse land genoemd. 

De bedoeling is dat daar het water niet komt.

Wel getemd, maar niet helemaal tam

Ook na de bouw van de dijken legt de rivier nog steeds slib neer op de bodem. Dat gebeurt vooral als de rivier heel breed wordt. Dan overstromen ook de uiterwaarden; dat is het gebied tussen de zomer- en de winterdijken. Het water zal dan langzaam stromen en extra veel slib neerleggen. Dat neerleggen van slib wordt sedimentatie genoemd.

Vóór de bouw van de dijken zou de rivier zich gedragen als een wild dier: het water zou een lagere plek opzoeken. Maar nu is de rivier getemd. De dijken zijn een soort kooi waaruit de rivier niet zomaar kan ontsnappen.

De getemde rivier bijna ontsnapt…

Al werden de Nederlandse rivieren tussen dijken gelegd, van tijd tot tijd konden ze toch uit hun kooi ontsnappen. Het binnendijkse land overstroomde.

In de winter van 1995 ontstond er grote paniek op sommige plekken langs de rivieren. De dijken stonden op springen. Het water stond zo hoog dat deze bijna braken.