Oude ketchup

Julia Staats, 5 juli 2021

Ketchup, pastasaus, soep of een gezonde snack. Je maakt het met… tomaten, juist! De Nederlandse polders staan vol met kassen waar deze rode vrucht gekweekt wordt. De tomaten worden hier vertroeteld, zo stoer als vroeger zijn ze namelijk niet meer. Hoe weten we hoe de tomaat van vroeger eruit zag?

 

Onderdeel van:

Ongeveer 500 jaar geleden is de tomaat vanuit Zuid- en Midden-Amerika naar Europa meegenomen door Spaanse veroveraars. Een tomaat uit die tijd ligt in Naturalis opgeslagen, ingeplakt in het En Tibi herbarium uit Bologna (1558).

En Tibi tomaat
Dit kleine tomaatje in het En Tibi herbarium is heel bijzonder omdat het gelukt is de tomaat goed op te plakken. Andere probeersels leidden tot natte rotte plekken op het papier. Van dit exemplaar zijn alleen de zaadjes en het velletje ingeplakt.
Naturalis | Licentie: CC0 1.0
Het En Tibi herbarium.
Het En Tibi herbarium.
Naturalis | Licentie: CC0 1.0

Wild of niet?

Omdat het een oude tomaat is, wordt wel eens gedacht dat het om een wilde tomaat gaat. Maar dat klopt niet helemaal. Al lang voordat de tomaat naar Europa werd meegenomen, is de wilde tomaat veredeld tot de grote, sappige vrucht zoals we hem nu kennen. Om erachter te komen hoe de voorloper van dit tomaatje eruit zag, hebben onderzoekers het DNA en het verhaal achter de En Tibi-tomaat onderzocht. 

En Tibi? Wat een aparte naam. Het is de afgekorte Latijnse tekst die op de voorkant van het boek staat: En Tibi Perpetuis Ridentum Floribus Hortum, ofwel: Hier voor jou een glimlachende tuin met eeuwig bloeiende bloemen.

Cherry Tomaat Markt
Lisa Redfern I Pixabay | Licentie: CC0
Tomatenkraampje met verschillende variëteiten tomaten. Welke kleur vind jij het lekkerst?

Waar begint de zoektocht?

Eerst werd het DNA van de En Tibi-tomaat in een machine gestopt om erfelijke eigenschappen te achterhalen. “Alle erfelijke eigenschappen samen bestaan uit miljarden letters DNA, dit wordt het genoom genoemd. Oud DNA valt uit elkaar, dit moet je weer in elkaar zien te puzzelen. Puzzelstukjes van 125 letters DNA groot gaan de machine in. De machine probeert deze in elkaar te zetten tot de een zo’n compleet mogelijke puzzel”, legt bioloog Rutger Vos uit. Dat is best lastig, want met oud DNA missen er veel stukjes. Het resultaat van het En Tibi- genoom werd vervolgens vergeleken met het genoom van andere tomaten. Een goede match werd gevonden op een markt in Mexico. Maar wat weet je dan eigenlijk? Eigenlijk nog niet zoveel, behalve dat hij misschien familie is van die tomaat in Mexico.

Met alleen DNA-onderzoek kom je er niet

“Om de geschiedenis van de tomaat te achterhalen, moet je ook de oude boeken en tekeningen induiken, en vragen stellen aan de verkoper achter het tomatenkraampje”, vertelt etnobotanicus Tinde van Andel. Zij onderzoekt de relatie tussen plant en mens, en dus ook hoe de tomaat door ons mensen is verplaatst en veranderd. Waar hebben de tomaatverkopers hun zaadjes bijvoorbeeld vandaan? Hoe groeien hun tomaten? Zitten er veel beestjes op of niet? Welke kleur hebben ze? Het zou namelijk best eens kunnen dat een tomaat op de markt van een groot bedrijf komt, en helemaal niet op de wilde tomaat lijkt.

Wat zou jij de verkoper achter de kraam nog meer vragen over zijn tomaten?

Onbekende appel

Via historische tekeningenen, literatuur en aantekeningen uit logboeken en manuscripten kunnen onderzoekers wat te weten komen over de geschiedenis van de tomaat. Zo weten ze bijvoorbeeld dat de Zwitserse botanicus Conrad Gesner een tekening van een tomatenplant heeft gemaakt rond het jaar 1553. Hij bezocht in 1544 de collectie van de Italiaanse botanicus Luca Ghini. Misschien had hij daar zijn tomatenzaadjes vandaan? Een andere tekening is gemaakt door de Duitse botanicus Leonhard Fuchs en zie je hiernaast. Het manuscript waarin de tekening staat, is tussen 1549 en 1561 geschreven. Dit zou wel eens één van de vroegste Europese tekeningen van de tomaat kunnen zijn. Het leek er alleen wel op dat Fuchs nog niet goed wist wat het was. Hij omschreef de vrucht als een onbekende appel.

Fuchs’ tekening van een tomatenplant.
Österreichische Nationalbibliothek/Wien, Cod. 11122, pag. 161. | Licentie: CC BY
Fuchs’ tekening van een tomatenplant.

Oude smaak?

Hoe de tomaat er vroeger uit zag, rook en smaakte, kunnen we waarschijnlijk nooit precies achterhalen. Een nieuwe smaak ketchup met groot etiket op de fles ‘Nu met een eeuwenoude smaak!’ zit er dus helaas niet in. 

Deze onderzoekers weten hier wel wat van